1853-1856 թվկաներին Ղրիմի պատերազմում բավականին էական է եղել հայերիս մասնակցությունը։ Ռուսաստանի պարտության արդյունքում ստորագրված հաշտության պայմանագրով ի հավելումն այլ տարածքների, Ռուսաստանը Թուրքիային է վերադարձրել Արևմտյան Հայաստանում գրաված բոլոր տարածքները՝ հայերիս համար դրանից բխող բոլոր հետևանքներով:1877-1878 թթ պատերազմի մինչ բուն սկիզբը, ռուսները ամպստամբական բռնկումներ հովանավորեցին Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում: Սակայն, եթե այս պատերազմների արդյունքում սերբերը, բուլղարները, ռումինացիները կստանան անկախություն, Հունաստանը կհայտնվի կիսաանկախ վիճակում, ապա մենք կհայտնվենք կոտրած թաշտակի առջև:Բալկանյան ապստամբության կայծը խանդավառեց նաև հայ ժողովրդին. 1875 թվականին նորից ապստամբեց Զեյթունը, նաև՝ Վանը, որը մատնվեց հրի։ Այս պատերազմում մասնակցում էին 7 հայ գեներալ և ավելի քան 500 բարձրաստիճան սպա։ Երևանի նահանգի հայությունը ռուսական զորքերին տրամադրեց հազարավոր սայլեր, ձիեր և ուղտեր։ Երևանում և Ղարաքիլիսայում հայերն իրենց տները տրամադրում էին ռուսական զորքերին իբրև հոսպիտալներ, ստանձնում վիրավոր ռուս զինվորների բժշկական օգնության գործը։ Արևմտահայերը ստույգ տեղեկություններ էին հաղորդում թուրքական ռազմական ուժերի վերաբերյալ, կատարում էին ուղեկցորդի դեր, ստեղծում էին կամավորական ջոկատներ և այլն։ Սակայն պատերազմն ավարտվեց Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով, իսկ ապա Բեռլինի վեհաժողովով, որոնց արդյունքում Ռուսաստանը և կորցրեց Արևմտյան Հայաստանի զավթված տարածքների զգալի մասը` հայերին նորից միայնակ թողնելով թուրքական բռնատիրության դեմ:
Պատերազմը պաշտոնապես սկսվեց 1853թ. նոյեմբերի կեսերին, սակայն Կովկասյան ռազմաճակատում ռազմական գործողություններն սկսվեցին արդեն հոկտեմբերի 27-28-ի գիշերը թուրքական զորքերի’ Սբ Նիկոլայ ամրոցի վրա գործած հարձակումով: Ամրոցը գրավվեց, թալանվեց ու ավերվեց, իսկ բնակչությունը
կոտորվեց : Նույն կերպ թուրքերը վարվեցին նաև ռուս-թուրքակաև սահմանի մյուս հատվածներում:
Կովկասյան ռազմաճակատում Ռուսաստանը պատերազմին պատրաստ չէր: Բանակի հիմնական մասն զբաղված էր լեռնականների շարժումը ճնշելով, ուրեմն և սահմաններում չկային անհրաժեշտ քանակությամբ ռազմական ուժեր,հահ պաշտպանական հուսալի ամրություններ։
Ղրիմի պատերազմի պատրվակը Պաղեստինի սուրբ վայրերի շուրջ վեճն էր, որը սկսվել էր դեռևս 1850 թվականին Ֆրանսիայի հովանու ներքո գտնվող ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցականների միջև: Խնդիրը կարգավորելու համար կայսր Նիկոլայ I-ը (1853) Կոստանդնուպոլիս ուղարկեց արտակարգ բանագնաց արքայազն Մենշիկովին, որը Պորտից պահանջեց հաստատել Ռուսաստանի պրոտեկտորատը Թուրքական կայսրության ողջ ուղղափառ բնակչության վրա, որը հաստատվել էր նախորդ պայմանագրերով: Օսմանցիներին աջակցում էին Անգլիան և Ֆրանսիան։ Գրեթե երեք ամիս տեւած բանակցություններից հետո Մենշիկովը վճռական մերժում է ստանում սուլթանից՝ ընդունելու իր ներկայացրած նոտան և 1853 թվականի մայիսի 9-ին վերադարձել է Ռուսաստան։
Այնուհետև Նիկոլայ կայսրը, առանց պատերազմ հայտարարելու, իշխան Գորչակովի ռուսական բանակը մտցրեց Դանուբյան մելիքություններ (Մոլդովա և Վալախիա), «մինչև Թուրքիան չբավարարի Ռուսաստանի արդար պահանջները» (մանիֆեստ 1853 թ. հունիսի 14): Ռուսաստանի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Ավստրիայի և Պրուսիայի ներկայացուցիչների խորհրդաժողովը, որը հավաքվել էր Վիեննայում, խաղաղ ճանապարհով վերացնելու անհամաձայնության պատճառները, չհասավ իր նպատակին։ Սեպտեմբերի վերջին Թուրքիան պատերազմի սպառնալիքի տակ ռուսներից պահանջեց երկու շաբաթվա ընթացքում մաքրել մելիքությունները։ 1853 թվականի հոկտեմբերի 8-ին անգլիական և ֆրանսիական նավատորմերը մտան Բոսֆոր՝ խախտելով 1841 թվականի կոնվենցիան, որով Բոսֆորը փակ էր բոլոր տերությունների ռազմանավերի համար։
1854 թվականին Վիեննայում Ավստրիայի միջնորդությամբ դիվանագիտական բանակցություններ են տեղի ունեցել պատերազմող կողմերի միջև։ Անգլիան և Ֆրանսիան, որպես խաղաղության պայմաններ, պահանջում էին արգելել Ռուսաստանին նավատորմ պահել Սև ծովում, Ռուսաստանից հրաժարվել Մոլդովայի և Վալախիայի պրոտեկտորատից և սուլթանի ուղղափառ հպատակներին հովանավորելու հավակնություններից, ինչպես նաև «նավարկության ազատություն» երկայնքով։ Դանուբը (այսինքն՝ զրկելով Ռուսաստանին իր բերանների մուտքից)։
Դեկտեմբերի 2-ին (14) Ավստրիան հայտարարեց Անգլիայի և Ֆրանսիայի հետ դաշինք կնքելու մասին։ 1854 թվականի դեկտեմբերի 28-ին (1855 թվականի հունվարի 9-ին) բացվեց Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Ավստրիայի և Ռուսաստանի դեսպանների համաժողովը, սակայն բանակցությունները ոչ մի արդյունք չտվեցին և ընդհատվեցին 1855 թվականի ապրիլին։
1855 թվականի հունվարի 14-ին (26) Սարդինիայի թագավորությունը միացավ դաշնակիցներին՝ պայմանագիր կնքելով Ֆրանսիայի հետ, որից հետո 15 հազար պիեմոնտցի զինվորներ գնացին Սևաստոպոլ։ Պալմերսթոնի ծրագրի համաձայն Ավստրիայից վերցված Վենետիկն ու Լոմբարդիան պետք է մեկնեին Սարդինիա՝ կոալիցիային մասնակցելու համար։ Պատերազմից հետո Ֆրանսիան պայմանագիր կնքեց Սարդինիայի հետ, որով պաշտոնապես ստանձնեց համապատասխան պարտավորությունները (որոնք, սակայն, այդպես էլ չկատարվեցին)։
1855 թվականի փետրվարի 18-ին (մարտի 2) Ռուսաստանի կայսր Նիկոլայ I-ը հանկարծամահ է լինում։ Ռուսական գահը ժառանգել է նրա որդին՝ Ալեքսանդր II-ը։ Սեւաստոպոլի անկումից հետո կոալիցիայում ի հայտ եկան տարաձայնություններ։ Փալմերսթոնը ցանկանում էր շարունակել պատերազմը, Նապոլեոն III-ը՝ ոչ։ Ֆրանսիայի կայսրը գաղտնի (առանձին) բանակցություններ սկսեց Ռուսաստանի հետ։ Մինչդեռ Ավստրիան հայտարարեց դաշնակիցներին միանալու իր պատրաստակամության մասին։ Դեկտեմբերի կեսերին նա Ռուսաստանին վերջնագիր ներկայացրեց.
Վալախիայի և Սերբիայի վրա ռուսական պրոտեկտորատի փոխարինումը բոլոր մեծ տերությունների պրոտեկտորատով.
Դանուբի գետաբերանում նավագնացության ազատության հաստատում.
արգելել ինչ-որ մեկի ջոկատների անցումը Դարդանելի և Բոսֆորի միջով դեպի Սև ծով, Ռուսաստանին և Թուրքիային արգելել ռազմական նավատորմ պահել Սև ծովում և ունենալ զինանոցներ և ռազմական ամրություններ այս ծովի ափերին.
Ռուսաստանի հրաժարումը հովանավորել սուլթանի ուղղափառ հպատակներին.
Ռուսաստանի կողմից Դանուբին հարող Բեսարաբիայի հատվածի զիջումը հօգուտ Մոլդովայի։
Օգտագործված գրականություն ՝